محمد بن فضل‌الله برهانپوریبُرْهانْپوری، محمد بن فضل‌الله۵۲-۰۲۹ق/۵۴۵-۶۲۰م، از عارفان طریقه چشتیه برهانپور بود. ۱ - پیشینهنسب او به ابوبکر صدیق می‌رسید و چون اجدادش از جونپور بودند، با نسبت جونپوری نیز از او یاد شده است. وی در احمدآباد گجرات زاده شد و در کودکی پدرش را که از عارفان مشهور عصر خود بود، از دست داد. [۱]
غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، ج۱، ص۵۶، کانپور، ۹۲۹م.
[۲]
عبدالقدوس، «جهانگیر تا اورنگ‌زیب» تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج۱، ص۸۴، به کوشش فیاض محمود و دیگران، لاهور، ۹۷۲م.
[۳]
محمد اکرام، رود کوثر، ج۱، ص۹۵-۹۶، لاهور، ۹۸۶م.
[۴]
عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۱، ص۶۲_۶۳، حیدرآباد دکن، ۳۹۶ق/۹۷۶م.
[۵]
محمد غوثی شطاری، گلزار ابرار، ج۱، ص۲۳_۲۴، به کوشش محمد ذکی، پتنه، ۹۹۴م.
محمد پس از درگذشت پدر ، به خدمت شیخ‌صفی گجراتی درآمد و از دست او خرقه پوشید، [۶]
عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۱، ص۶۳، حیدرآباد دکن، ۳۹۶ق/۹۷۶م.
سپس راهی زیارت حرمین شریفین شد و ۲ سال در سرزمین حجاز به سر برد و در همین دوران با شیخ علی بن حسام‌الدین متقی آشنا شد و از مصاحبت او بهره‌های بسیار برد. وی پس از بازگشت به احمدآباد همسر گزید و نزد شیخ وجیه‌الدین ابن نصرالله علوی گجراتی که از علما و مدرسان مشهور بود، به شاگردی پرداخت. سپس به زمره مریدان شیخ محمدماه جونپوری که از مریدان پدرش بود، پیوست. چندی بعد برای گرفتن امانتی که از پدرش نزد شیخ‌محمد اسیری بود، به مالوه اسیر رفت و در آن‌جا یک چند در خدمت شیخ‌ابومحمد خضرتمیمی به کسب و تکمیل معارف صوفیانه مشغول شد و سرانجام به قصد اقامت در برهانپور، مالوه را ترک گفت. وی در آن‌جا مسجد و خانقاهی تأسیس کرد و به تدریس علوم و ارشاد مریدان پرداخت و شاگردان بسیار تربیت کرد و خود در شمار مشایخ بزرگ چشتیه درآمد. [۷]
محمد غوثی شطاری، گلزار ابرار، ج۱، ص۲۳، به کوشش محمد ذکی، پتنه، ۹۹۴م.
[۸]
غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، ج۱، ص۵۶، کانپور، ۹۲۹م.
[۹]
عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۱، ص۶۳، حیدرآباد دکن، ۳۹۶ق/۹۷۶م.
[۱۰]
محمد اکرام، رود کوثر، ج۱، ص۹۶، لاهور، ۹۸۶م.
برهانپوری اهل زهد و تقوا بود و خوف و محاسبه نفس بر احوال او غلبه داشت. او به وجد و سماع راغب نبود و بر پیروی از سنت رسول‌الله (ص) تأکید می‌ورزید. [۱۱]
محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، ج۱، ص۱۰، بیروت، دارصادر.
[۱۲]
محمد غوثی شطاری، گلزار ابرار، ج۱، ص۲۳_۲۴، به کوشش محمد ذکی، پتنه، ۹۹۴م.
علاقه و عشق او به پیامبر (ص) زبانزد بود و همواره آرزوی زیارت مرقد آن حضرت را در دل داشت و نیز هر ساله ثلث فتوحی نذر و مانند آن را که به او می‌رسید، به مدینه می‌فرستاد. [۱۳]
محمد غوثی شطاری، گلزار ابرار، ج۱، ص۲۳_۲۴، به کوشش محمد ذکی، پتنه، ۹۹۴م.
[۱۴]
غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، ج۱، ص۵۶_۵۷، کانپور، ۹۲۹م.
۲ - عقاید ویبرهانپوری از پیروان عقاید محیی‌الدین ابن عربی ، و قائل به وحدت وجود بود و در این زمینه کتاب التحفة المرسلة الی النبی (ص) را نیز تألیف‌کرد. [۱۵]
محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، ج۱، ص۱۰، بیروت، دارصادر.
۳ - مریداناز مریدان شیخ‌فضل‌الله برهانپوری می‌توان شیخ‌احمد دیوبندی و سید محب‌الله مانکپوری را نام برد. [۱۶]
محمد هاشم کشمی، زبدة المقامات، ج۱، ص۸۲، کانپور، ۳۰۷ق.
وی در۷۰ سالگی در برهانپور درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. [۱۷]
محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، ج۱، ص۱۱، بیروت، دارصادر.
[۱۸]
محمد غوثی شطاری، گلزار ابرار، ج۱، ص۲۳_۲۴، به کوشش محمد ذکی، پتنه، ۹۹۴م.
۴ - آثاراز برهانپوری این آثار برجای مانده است: ۱. التحفة المرسلة الی النبی (ص)، که مهم‌ترین اثر اوست. وی تألیف این کتاب را که به زبان عربی است، در ۹۹ق به پایان رسانده است. التحفة المرسله را نورالدین رایزی راندیری که خود هندی تبار بود، به زبان مالایایی ترجمه کرده است. از این اثر ترجمه‌ای نیز به زبان فارسی موجود است. [۱۹]
محمد اکرام، رود کوثر، ج۱، ص۹۶_۹۷، لاهور، ۹۸۶م.
[۲۰]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۵۷.
[۲۱]
محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، ج۱، ص۱۰، بیروت، دارصادر.
[۲۲]
آصفیه، خطی، ج۱، ص۸۱.
[۲۳]
عارف نوشاهی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزه ملی پاکستان کراچی، ج۱، ص۴۹_۵۰، اسلام آباد، ۳۶۲ش.
مؤلف خود شرحی با عنوان الحقیقة الموافقة للشریعه بر این اثر نوشته است. [۲۴]
عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۱، ص۶۳، حیدرآباد دکن، ۳۹۶ق/۹۷۶م.
[۲۵]
محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، ج۱، ص۱۰، بیروت، دارصادر.
۴.۱ - شروح بر التحفة المرسلهبر التحفة المرسله چند شرح دیگر نیز نوشته شده که از آن جمله است: ۱. اتحاف الزکی از ابراهیم کورانی د ۱۰۱ق/۶۹۰م. ۲. نخبة المسأله از عبدالغنی نابلسی د ۱۴۳ق/۷۳۰م. ۳. کشف الحجب المسبلة علی خراید التحفة المرسله از ابوالخیر عبدالرحمان سویدی د ۲۰۰ق/۷۸۶م. ۴. کلمات المجملات نیز شرحی است به ترکی که به کوشش شیخ محمد الیف افندی در ۳۴۱ق در استانبول به چاپ رسیده است. [۲۶]
خدیویه، فهرست، ج۱، ص۴۱.
۵. شرح تحفة المرسله که شرحی است به فارسی از یکی از معاصران او. ۵ - ادامه آثار۱. ارشاد السالکین، که در آن به بیان عقاید اهل تصوف درباره وحدت وجود می‌پردازد و از آن با عنوان رساله عقاید صوفیه نیز نام برده شده است. نسخه‌هایی از این اثر در کتابخانه‌های مرکزی تهران و موزه ملی کراچی نگهداری می‌شود. [۲۷]
عارف نوشاهی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزه ملی پاکستان کراچی، ج۱، ص۴۸_۴۹، اسلام آباد، ۳۶۲ش.
۲. حاشیة العجبیة اللامعه، که شرحی است به فارسی بر لوائح جامی. ۳. وسیلة الی لقاء جمال النبی (ص)، در بیان معراج حضرت رسول (ص) به عربی. [۲۸]
آصفیه، خطی، ج۱، ص۸۱.
[۲۹]
آصفیه، خطی، ج۱، ص۵۲.
۶ - فهرست منابع(۱) آصفیه، خطی. (۲) محمد اکرام، رود کوثر، لاهور، ۹۸۶م. (۳) بغدادی، ایضاح. (۴) خدیویه، فهرست. (۵) عبدالحی، نزهة الخواطر، حیدرآباد دکن، ۳۹۶ق/۹۷۶م. (۶) عبدالقدوس، «جهانگیر تا اورنگ‌زیب» تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، به کوشش فیاض محمود و دیگران، لاهور، ۹۷۲م. (۷) غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، کانپور، ۹۲۹م. (۸) محمد غوثی شطاری، گلزار ابرار، به کوشش محمد ذکی، پتنه، ۹۹۴م. (۹) محمد هاشم کشمی، زبدة المقامات، کانپور، ۳۰۷ق. (۱۰) محمدامین محبی دمشقی، خلاصة الاثر، بیروت، دارصادر. (۱۱) عارف نوشاهی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزه ملی پاکستان کراچی، اسلام آباد، ۳۶۲ش. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن فضل‌الله برهانپوری»، ج۱۲، ص۲۴. |